වර්ශ 1505 දී කොළොම් තොටට යහපත්වූ ලොරැසෝ ද අල්මේදාගේ පිරිස ලංකාව පිළිබඳ ආශාව වැඩෙත්ම ලංකාවේ පාලනය අත්පත් කර ගැනීමට සැලසුම් සදන්නට විය.දොන් ජුවන් ධර්මපාල කුමරු බෞතීස්ම කරවා සිංහාසනාරූඪ කල පෘතුගීසීන් රූකඩයක් ලෙස ධර්මපාල කුමරු තම අභිමතයන් ලෙස හසුරුවමින් ක්‍රමයෙන් රටේ මධ්‍ය ප්‍රදේශ ආක්‍රමණය කරන්නට සැරසුනි.සීතාවක රජකම්කළ සීතාවක රාජසිංහ රජු මිය යෑම සමගම ක්‍රි ව.1618දී පෘතුගීසීන් සමන් දෙවියන්ගේ අඩවිය ඇතුළුව මුළුමහත් සපරගමුවම යටත්කරගැනීමට සමත් විය.පෘතුගීසීන්ගෙන් සපරගමුවට හා මහ සමන් දේවාලයට අනතුරක් වන බව කළින්ම දැනුනු නිසාදෝ සීතාවක රාජසිංහ රජු බලංගොඩ බොල්තුඹේ සමන් දේවාලයක් ඉදිකරවා යම් හෙයකින් සමන් දේවාලයට ආක්‍රමණයක් එල්ල වුවහොත් සමන් දේව ආභරණ සපරගමු මහ සමන් දේවාලයේ සිට බොල්තුඹේ සමන් දේවාලයට වැඩමවිය යුතු බවට අඥාවක් නිකුත්කර තිබින.රාජ සම්මත නීතිය පිළිපදින ලද රාජකාරි නිළයන් ආක්‍රමණය දැනගත් වහාම දේවාලයේ වැඩ සිටි සමන් දේවාභරණ සහ දේව ප්‍රථිමාවත් තවත් වටිනා වස්තුවත් බොල්තුඹේ සමන් දේවාලයට වඩමවන ලදුව පෘතුගීසීන් සපරගමු මහ සමන් දේවාලය හා සමන් වෙහෙර කඩා විනාශකරන ලදී.එම කොටස් දේවාලය අසලින් ගලා බසින කළු ගඟට විසිකර ඇති අතර ගඟේ ජල මට්ටම අඩු වූවිට මතකයක් පමණක් යළි සිහියට නංවමින් නැවතත් එම නටඹුන් කොටස් දෘශ්‍යමානවේ
පෘතුගීසි ජාතිකයින් තම ගෘහ නිර්මාණ ලක්ෂණ පෙන්නුම් කරමින් දේවාල භූමියේ පල්ලියක්,හමුදා කඳවුරක්,ලැගුම්ගෙවල් ඇතුළුව බලකොටුවක් නිර්මාණය කරගත්හ.සපරගමුවේ පන්සල්වල සිටි භික්ෂූන් වහන්සේලා පෘතුගීසි හිරිහැර තවත් ඉවසාගත නොහැකිවූ විට තම ශිෂ්‍ය සාමණේරයන් වහන්සේලා සමග පිටපළාත්වල පන්සල්වලට සංක්‍රමණය විය.ආර්ථිකයද පරිහානියට පත්විය.මෙකළ මල්වාන හා සපරගමුව පාලනය කරන ලද්දේ “දොන් ජෙරනිමෝද අසවේදු“ නැමති සෙන්පතියෙකු විසිනි.හෙතෙම ඉවක් බවක් නොමැතිව මිනිසුන් මරමින් දේපළ මංකොල්ලකෑ බව ඉතිහාසගත වාර්ථාවල සඳහන් වේ.තමන්ගේ සෑම සියළුදේටම පිහිට පතන්නට යන මහ සමන් දේවාලය පල්ලියක් බවට පත් කිරීමත් ඇතුළුව මුළුමහත් සපරගමු සංස්කෘතියම විනාශ කිරීම නිසා සපරගමු වැසියන් පෘතුගීසීන්ට වෛර කල අතර ඒවනවිට පෘතුගීසි විරෝධී අරගල ඉස්මතුවෙමින් පැවතිනි.ක්‍රිව 1635 දී දෙවන රාජසිංහ රජු රජවීමත් සමගම පෘතුගීසින්ගේ ප්‍රචන්ඩත්වය මන්දනය වන්නට විය.දෙවන රාජසිංහ රජු පෘතුගීසීන් එලවා දමමින් සපරගමුව බේරා ගැනීමට සමත් විය.මේ සඳහා එකළ ප්‍රාදේශීය පාළකයෙකු වූ “කුරුවිට රාළ“ නම් පුද්ගලයා පෙරමුණ ගෙන ක්‍රියා කළ බව 1962දී ටී.එස් ධර්මබන්දු මහතා ලියන ලද කෞරව වංශය නම් පොතේ සඳහන් වේ.
සෙනරත් රජු මරණාසන්න මොහොතේ කුරුවිට රාළටත් මීගමුවේ රාළටත් තම දරුවා ආරක්ෂා කරනට රාජ්‍ය බලය පවරා දුන් රාජකීය ශ්‍රී සන්නසේ මෙසේ සඳහන් විය.
දියතිලක මහවාසලේදීය,
අසනීපකම් නිසාත් ජීවිතය පිළිබඳ බලාපොරොත්තු නැතිකම නිසාත් කුසුමාසන දේවිය හා සෙනරත්රජු වන අපගේ දරුවාවූද ලංකාද්වීපයේ ඔටුන්න හිමි කුමාරයාවූද “කුමාර සිංහස්ථාන“කුමාරයා අපගේ ඇවෑමෙන් රාජප්‍රාප්තවනතුරු ආරක්ෂා කිරීමටත් රාජ්‍ය බලය රැකගැනීමටත් ඌවේ කුමාරයාටත් මීගමුවේ කුමාරයාටත් රාජකීය ශ්‍රී සන්නසක් මගින් පැවරූ වගයි......ඒ අනුව මහ වාසලට ගෙවියයුතු ආදායම් ගණන් සහිතව මෙම කුමාරයින් දෙපළට දියයුතු අතර එය කවුරුන් හෝ නොකෙරෙත්ද? ඔහු මරණීය දණ්ඩනයට යටත්වන බව මෙයින් දැනගත යුතුයැ.ඕනෑ විටකදී සියළුම බලවන්තයන් හා වංශවතුන් මහ වාසලේ පෙනී සිටීමටත් සියළු දෙයෙහි ඔවුන්ට යටත් වීමටත් ඔටුන්න හිමි කුමාරයා හා රාජ්‍යාධිකාරයන් ඉදිරියේ සාමාන්‍ය ප්‍රකාශ කිරීමටත් බල කරනු ලැබේ.ස්වර්ණමය අක්ෂරයෙන් ලියැවුනු අපගේ මෙම සන්නස මීගමුවේ කුමාරයාටත් ඌවේ කුමාරයාටත් ප්‍රදානය කරනු ලැබේ.ක්‍රිමනල් සිවිල් නඩු විසඳීමේ බලයද මොවුන්ට දුන් බව තවදුරටත් ප්‍රකාශ කරමු.එනිසා අපගේ ආඥාවත් බල කිරීමත් සියළු රජවරුන්ද කුමාරයන්ද ආධිපාදයන්ද මාණ්ඩලීකයන්ද ආගමික ප්‍රධානීන්ද වංශාධිපතීන්ද ආණ්ඩුකාරයන්ද පළාත් පාළකයන්ද නගරාධිපතීන්ද කප්පිත්තන්ද සභා නායකයන්ද අනුශාසකයන්ද නෞකාධි පතීන්ද විනිසුරුවන්ද ගොවීන්ද ස්වදේශිකයන්ද හේවායන්ද නාගරිකයන්ද අනෙකුත් සියළු දෙනාද පොදු හා පෞද්ගලික වශයෙන් ඔටුන්න හිමි කුමාරයා නිසි වයසට පැමිනෙනතුරු පළමු කියන ලද බලකාර කුමාරයන් දෙදෙනා රාජ්‍ය පාලකයන් හැටියට පිළිගෙන පක්ෂපාතීත්වය ප්‍රකාශ කරනසේ දිවුරා අපට ගෞරව කරන්නාසේ ඔවුන්ටත් ගෞරව කරන ලෙස තරයේ ප්‍රකාශ කර සිටිමියි වදාරන්නමෝහ.
ක්‍රිස්තු වර්ශ 1613 අගොස්තු මස 19 වැනි දින
දියතිලක මහ වාසලේදීය.
මෙසේ කුරුවිට රාළ නැමැත්තාට රාජ්‍ය පිළිබඳ වගකීම උරුමවිය.දෙවන රාජසිංහ සමයේදී පෘතුගීසීන් සමූල ඝාතනයකර සබරගමු මහසමන් දේවාලය බේරාගැනීමෙහිලා හේ විශේෂ දායකත්වයක් ලබාදින.සමන් දේවාලය බේරාගැනීමෙහි අදාල ජනකථාව මෙවැන්නක් අඩංගුවේ.
කුරුවිට තැඹිලියනරාළ හා කහවත්තේ රත්නැකරාළ එකළ විසූ සිංහල යුධ සෙනෙවියන් දෙදෙනෙකි.තැඹිලියනරාළ ගුවනේ පාවෙමින් යන්නාසේ සටන් කිරීමට දක්ෂවිය.හෙතෙම රත්නපුර ප්‍රදේශයේ “තැඹිලියන බණ්ඩා“ යන නාමයෙන් ප්‍රසිද්ධියට පත් ව සිටියේය.උපායශීලීව පෘතුගීසි බලකොටුවට ඇතුල්වීමට ඔවුහූ සැලසුම් කර, දිනක් සවස් යාමයේ සමන්දේවාලය එනම් එවිට පෘතුගීසි බලකොටුව ඉදිරිපිටට ගැමියන් කීපදෙනෙකු යවා පෘතුගීසි හේවායන් සමග පුරසාරම් දෙඩවීමක් ආරම්භ කරවන ලදී.එහිදී එම ගැමියන් පෘතුගීසි හේවායන් සමග තුඹිලියන රාළගේ හා රත්නැක රාළගේ ගුවන් කරනම් පිළිබඳව විස්තර කරනවිට පෘතුගීසි හේවායන් “එවැනි කරනම් අපටත් පෙන්වන්න උඹලාට පුළුවනිදැයි“ අසන ලදී.ඒ අනුව යමින් එම පිරිස සමග තැඹිලියන රාළ හා රත්නැකරාළද බලකොටුවට ඇතුල්වී තිබේ.ඉන් පසුව බලකොටුවේ කරනම් සංදර්ශනයක් සූදානම් විය.තැඹිලියන රාළ හා රත්නැකරාළ මද වේලාවක් දස්කම්පා පසුව තමතමන්ගේ ඉනෙහි පුස්කොලවලින් ඔතා ආරක්ෂා සහිතව ගෙනා අසිපත් ඉවතටගෙන පෘතුගීසීන් අතරට පැන ඔවුන් පෙතිගසා දමන්නට විය.පුරසාරම් කියන්නවුන් අතරේ තැඹිලියනරාළ හා රත්නැක රාළ ඉන්නාබව පෘතුගීසීන්ට තේරුම් ගැනීමට හැකිවී නැත.කරනම් බැලීමට ආ නිසා පෘතුගීසීන් අතේ ආයුධවත් සතු නොවූහෙයින් ක්‍රියාත්මක වූ සිංහල සේනාව වහාම බලකොටුවට සතරදෙසින් කඩාපැන එහි විසූ සියළුම පෘතුගීසීන් කපා කොටා සමූල ඝාතනය කර බලකොටුව යටත් කරගන්නා ලදී.මෙම සටන බිහිසුනු සටනක් වූවාට සැක නැත.අනතුරුව එහිවූ පල්ලිය හා අනෙක් ගොඩනැගිලි සියල්ලම සිංහලයන් විසින් කඩාබිඳදමා දේවාලය නැවත ගොඩනැංවීම වහාම ආරම්භ කර තිබේ.මෙම කථා පුවතේ සඳහන් කුරුවිට තැඹිලියනරාළ හා කළින් සඳහන් කළ කුරුවිටරාළ යනු එක් අයෙක්ලෙස සමහර විද්වතුන් ප්‍රකාශකර තිබේ.කෙසේ වෙතත් ඒ කව්රුන්හෝ වේවා සමන්දේවාල භූමිය නැවත බෞද්ධයින් අතට පත්කිරීමට ගත් ආයාසය,අප කෘතඥ පූර්වකව සිහිපත් කළ යුතුය.
මෙසේ සිංහළ ආධිපත්‍යට නතුකරගත් සමන්දේවාලය සෑම අතින්ම බෞද්ධ පරිසරයකට සුදුසු ලෙස තිබුනේ නැත.එනිසා එය දැන් පවතින ස්වරූපයට ගැනීමට දෙවන රාජසිංහ රජතුමාට අපමන වෙහෙසක් ගැනීමට සිදුවිය.මෙම අවස්ථාවේ සමන් දේවාලය ගොඩනැංවීමෙදී විශාල අඩුපාඩුවක් සිදුවී ඇත.එනම් සැවුල් සංදේශයේ සඳහන් සමන්වෙහෙර නැවත ඉදිනොවීමයි.පෘතුගීසීන්ට භියෙන් සබරගමුවේ සිටි භික්ෂූන් වහන්සේලා වෙනත් පළාත් වලට පළායාම නිසා සමන්වෙහෙරක් තැනීමට රජුට උපදෙස් දෙන්නට කවුරුන්හෝ නොසිටින්නට ඇත.එසේ වූවත් දේවාලයේ පෞරාණික ලක්ෂණ පෙන්වන ආකාරයට බුදුමැදුරක් තැනීමට රජු අමතක කර නැත.පෘතුගීසීන්ගෙන් මුදාගත්පසු, බොල්තුඹේ සමන්දේවාලයට වැඩමෙව් දේවාභරණ ඉක්මනින්ම උරුම ස්ථානයට වඩමවා කඩිනමින් පූජෝපහාර කළයුතුනිසා දේවාලය ඉක්මනින් ඉදිවිය.එකළ වූ ආර්ථික දුෂ්කරතා නිසාදෝ සමන්දේවාලයේ නොයෙක් අංග අඩුපාඩු සහිතය.නමුත් අංගසම්පූර්ණ දේවාලයක අඩංඟු කොටස් යම් පමණකින් හෝ සම්පූර්ණ කිරීමට දෙවන රාජසිංහ රජු ක්‍රියාකර ඇත.එනිසා බැතිමතුන්ගේ දේව භක්තිය පළුදුවීමට එම අඩුපාඩුකම් හේතුවී නැත...
පෘතුගීසීන්ගේ කාලය සිහිපත්කරවන හේවායෙකුගේ කැටයමක් අදටද සමන්දේවාලයේ පහත මළුවේ දක්නටලැබේ.එයින් සිංහලයෙකු පාගා සිටින පෘතුගීසි හේවායෙකු පිළිබිඹුවේ.සමන් දේවාලය රැකගැනීමට අතීතයේ දිවිදුන් ඒ සියළුදෙනාවම අපි ගෞරවයෙන් සිහිපත් කරමු.
ඔබ සැමට සමන් දෙවිඳුගේ පිහිට ලැබේවා.....!
